Doç. Hasan Başkırkan Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik ve Cam Bölümü, İstanbul. hasan.baskirkan@msgsu.edu.tr, ORCID: 0000-0001-6052-8518
Özet
Farklı coğrafyalarda ve farklı kültürlerde seramikçilerin malzemeleri çamur aracılığı ile mesleklerini betimledikleri çömlekçi figürinlerinin tarihçesi ve özellikleri üzerine bir inceleme yapılmıştır. İnceleme müze, koleksiyon, kitap, dergi, tez ve internet üzerindeki web sitelerinden kapsamlı yapılan araştırmalar sonucunda ulaşılan çömlekçi temalı figürinler üzerinden gerçekleşmiştir. Çömlekçi figürinlerinin, MÖ 25-26. yüzyıllarda kireçtaşından, MÖ 6-8. yüzyıllarda ise pişmiş topraktan üretilmiş ilk örnekleriyle karşılaşılmıştır. 18. yüzyıl ve sonrasında ise özellikle Avrupa ve Asya’da bulunan ülkelerde daha çok porselen malzeme kullanılarak üretilen çömlekçi figürinlere rastlanmıştır. Tarihsel süreç incelendiğinde seramik malzeme ile çalışan zanaatkâr, tasarımcı ve sanatçıların mesleklerini ana malzemeleri olan çamurla betimlemeleri sık tesadüf edilen bir durum değildir. Örneklerin sayısının azlığı, benzersiz olmaları, çömlekçinin konuya özne edilmesi gibi sebeplerden dolayı bu figürinler araştırılmaya değer bulunmuştur. Müze ve özel koleksiyonlarla beraber daha çok antikacı ve müzayede web sitelerinde sanat tarihi değeri olduğu düşünülen figürünler ile karşılaşılmıştır. Müzayedelerde hatırı sayılır paralara satılan bu figürinlerin, antika kıymeti verilen birer sanat nesnesi kalitesi taşıdığına inanılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Seramik, Çamur, Porselen, Çömlekçi, Figürin.
Giriş
Seramik ancak ateşin bulunup kullanılmasından sonraki tarihlerde üretilmeye başlanmıştır. Uzun yıllar boyunca, yaklaşık 500 bin yıl önce yaşamış olan ve ‘Pekin adamı’ ismi verilen ilkel insan, ateşi bilinçli olarak kullanan ilk kişi olarak bilinirdi; ancak 1981 yılında Kenya’da ve 1988 yılında ise Güney Afrika’da bulunan kanıtlar ‘Hominid’ denen ilkel insanların bundan 1,42 milyon yıl önce ateşi kontrollü olarak kullandığını ortaya koymuştur. Yine yakın tarihe kadar, ilk seramiğin 11.000-12.000 yıl önce Japonya’da Jōmon döneminde üretildiği bilinmekteydi. Fakat 2012’de Kuzey Çin’de yapılan kazıda Üst Paleolitik dönemden Neolitik çağlara geçişi kapsayan bir döneme ait Xianrendong ve Yuchanyan mağaralarından çıkan örnekler, ilk seramiklerin yaklaşık 18.000-20.000 yıl önce üretildiğini ortaya koymuştur. Çömlekçiliğin bir iş alanı olarak başlaması ise göçebe kavimlerin yerleşik düzene geçtiği Erken Neolitik dönemde gerçekleşmiştir. Bu dönem, tarımın, hayvancılığın, dokumacılığın dolayısıyla ticaretin yani kısaca uygarlık tarihinin başlamasına sahne olmuştur. Tarım ve ticaretteki gelişmeler ise kap kacak gereksinimini arttırarak çömlekçiliği başlatmıştır.
Çömlekçiliğin bir iş sahası olarak başlaması ile alanda ciddi gelişmeler de yaşanmıştır. Kap kacak üreten çömlekçiler çok sık görülmemekle birlikte kullandıkları malzeme ile kendilerini de anlatmayı seçmişlerdir. Yapıldığı dönemde çömlekçi figürinleri bazen bir ifade aracı olmuş bazen de bir süs eşyasına dönüşmüştür. Figürin, farklı dillerde, örneğin İngilizcede ‘figurine’, Almancada ‘figur’, İtalyancada ‘figurina’, İspanyolcada ‘figurilla’ olarak adlandırılmışlardır. Türkçede ise bu ürünleri tanımlamak için ‘biblo’ kelimesi ile karşılaşılmaktadır. TDK sözlüğünde; “biblo: çeşitli maddelerden yapılan heykel, vazo vb. zarif, küçük süs eşyası” olarak tanımlanmaktadır. Konu edilen figürinlere süs eşyasının ötesinde müze ve özel koleksiyonlarda tesadüf edilmesi sebebi ile sanat tarihi değeri taşıdığı, bu tanımlamanın tam olarak özelliklerini yansıtmadığı düşünülmüştür. TDK sözlüğünde ‘figürin’ kelimesi yer almamakta fakat “figür: resim ve heykel sanatlarında varlıkların biçimi” olarak tanımlanmaktadır. Sanat sözlüklerinde “figürin: genellikle canlı varlıkları betimleyen, kolayca taşınabilir nitelikte taş, ahşap, metal, pişmiş toprak vs. gibi her tür malzemeden yapılabilir üç boyutlu küçük sanat yapıtı, heykelcik” olarak tanımlanmaktadır. TDK sözlüğünde yer almamasına rağmen sanat sözlüklerindeki tanımlamanın tam olarak konu edilen objelerin tarifini kapsadığı düşünüldüğünden çalışma kapsamında “figürin” kelimesinin kullanılması tercih edilmiştir.
Yapılan araştırmada, pişmiş toprak olmayan fakat kireçtaşından yapılmış, Mısır Eski Krallık, 5. Hanedanlık Dönemi’nde Giza piramidi Sakkara mezarlığındaki bir Mastaba'dan (Antik Mısır uygarlığında, toprak altına gömülen ölülerin anısına, mezarın hemen üstüne kurulan tepesi düz odacık) çıkarılan, MÖ 25-26. yüzyıla (MÖ 2565-2420) tarihlenen çömlekçinin çalışma anının betimlendiği örneklere rastlanılmıştır. Bunlardan ilki; Şikago Doğu Enstitüsü koleksiyonunda yer alan 13,2 cm yüksekliğindeki bir erkek çömlekçinin betimlendiği bilinen en eski figürindir. Antik Mısırda bir çömlekçinin, önünde çömelip büyükçe bir kâseyi kısa bir boyda elle çevirerek çalışılan bir torna üzerinde şekillendirme sahnesi gösterilmektedir (Görsel 1). Bu örnek bir mezarlık görevlisi olan Ny-kau-Inpu'nun mezarındaki farklı meslek gruplarına ait 25 figürinden bir tanesidir. Ölümden sonraki yaşamlarından sonsuza kadar çanak çömlek kullanmak zorunda kalacakları düşüncesi ile bu çömlekçi figürinleri varlıklı ailelerin mezarına yerleştirilmişlerdir. Böylelikle kendisi için önemli olan şeyleri öbür dünyaya götürmek düşüncesiyle bu çömlekçinin ölen kişi için sürekli çanak çömlek üretebileceğine inanılmıştır. Mesleğinin çetinliği, sırtındaki kaburgalarının sayılması, cildinin yüzüne sıkıca sarılması ve saçının azlığından açık alnının ortaya çıkması ile kendini göstermektedir ve çıplak olarak tasvir edilen figürin o dönemde çömlekçilerin yaşadığı güçlüğü yansıtmaktadır. Çömlekçiler, Antik Mısırda kilit bir rol oynamış olmalarına rağmen toplumsal düzenin en alt seviyesinde yaşamışlardır.
Görsel 1. Tornada bir kâse şekillendirirken betimlenen kireçtaşı Mısırlı bir erkek çömlekçi figürini.
Kahire’deki, Mısır Müzesi koleksiyonunda yer alan, bir çömlekçinin betimlendiği bilinen, en eski diğer örnek; kireçtaşından yapılarak boyanmış yine Mısır Eski Krallık, 5. Hanedanlık Dönemi’nde Giza piramidi Sakkara mezarlığındaki bir Mastaba'dan çıkarılan, MÖ 24-25. yüzyıla (MÖ 2494–2345) tarihlenen bir erkek çömlekçinin yerde çömelerek el ile bir çamuru modelleme sahnesinin anlatıldığı figürindir. Zayıf, kaslı, çıplak bir şekilde, ustalıkla tasvir edilen el, ayak, yüz, saç, vb. gibi detaylar ve şekillendirme için bir torna kullanmıyor olması dikkat çekicidir (Görsel 2).
Görsel 2. Elinde bir çamuru modellerken betimlenen kireçtaşı Mısırlı bir erkek çömlekçi figürini.
Birleşik Krallık Courtesy of Petrie Müzesi koleksiyonunda yer alan, bir çömlekçinin betimlendiği bilinen en eski başka bir örnek ise; kireçtaşından yapılarak boyanmış yine Mısır Yeni Krallık Dönemi MÖ 11-16. yüzyıla (MÖ 1549-1069) tarihlenen bir kadın çömlekçinin oturak üzerinde oturarak bir testiye kulp ekleme sahnesinin betimlendiği 10,5x9,5x3,5 cm ölçülerindeki figürindir. Uzun kıvırcık saçları, burun, ağız, dudak vb. gibi detayları ustalıkla verilmiştir (Görsel 3).
Görsel 3. Bir testiye kulp ekleme sahnesinin betimlendiği kireçtaşı Mısırlı bir kadın çömlekçi figürini.
İngiltere, Londra British Müzesi koleksiyonunda yer alan iki kireçtaşı erkek figürini, atölyesinde çalışmakta olan çömlekçileri tasvir etmektedir. Görsel 4a’daki MÖ 475-300 yılları arasında Kıbrıs’ta üretilmiş olan, 11,3 cm boyutundaki figürin; yarı çömelmiş ve kolları bacaklarının arasına uzatılmış bir pozisyonda küçük, yastık şeklindeki bir destek üzerinde olasılıkla bir çamur kütlesini yoğururken, her iki eli de yoğurmakta olduğu çamur üzerinde birleştirilmiş olarak betimlenmiştir. Düz alınlı üçgen bir yüze, dağınık saç, sakal ve bıyığa sahip olan figürinin başı, Kıbrıs-Klasik döneminde üretilen diğer figürinlere göre daha ayrıntılı olarak işlenmiştir. Fakat vücudu detaysız, doğal bir şekilde ifade edilmiştir. Yüzeyinde net keski ve üst gövdesi ve dudaklarında kırmızı boya izlerini görmek mümkündür. Görsel 4b’deki MÖ 450-400 yılları arasında Kıbrıs-Klasik I döneminde üretilmiş olan, 11,5 cm boyutundaki figürin ise; olasılıkla ayaklarıyla bir çarkı döndürürken elleriyle bir çömleği şekillendiren bir çömlekçiyi tasvir etmektedir. Geometrik anatomiye sahip gövdesiyle öne doğru eğilerek alçak seviyede bir oturakta oturur biçimde, döner turnet üzerinde çalıştığı çamur kütlesini tutar bir biçimde betimlenmiştir. Üçgen yüzü, sivri sakalı, derin yuvalarında badem biçimli gözleri ve büyük burnu ile saçsız ve giysisiz olarak tasvir edilmiş olan figürinin bugün üzerinde renk izine rastlanmamaktadır. Belki de üretildiği dönemde bu eksik unsurların boya ile verilmiş olabileceği düşünülmektedir.
Görsel 4. Atölyelerinde çalışırken betimlenen kireçtaşı erkek çömlekçi figürinleri.
Paris Louvre Müzesi koleksiyonunda yer alan, MÖ 6. yüzyılın sonlarında Gelibolu Yarımadası güney ucu yakınında, bugünkü Çanakkale Şehitler Anıtı’nın bulunduğu alan ile, onun batısındaki küçük körfez (Morto Limanı) arasında yer alan Elaious “Zeytin Şehri” olarak bilinen bir Yunan antik kentinde yapıldığı düşünülen, kadın çömlekçinin elleriyle büyükçe bir çömleği şekillendirme anının betimlendiği figürin ilk pişmiş toprak örnekler arasında yer almaktadır (Görsel 5). Figürinin mezardan çıkarılmış olması ölümden sonraki yaşamı temsil ettiğine işaret etmektedir. Şekillendirmenin zorlama olmadan sadece uzuvlarının hareketi verilerek az detaylı, çok rahat bir biçimde yapılmış olması figürinin adil ve mutlu bir yaşamı temsil ettiğini düşündürtmektedir.
Görsel 5. Elleriyle bir çömleği şekillendirme anının betimlendiği pişmiş toprak kadın çömlekçi figürini.
Kudüs’teki İsrail Müzesi koleksiyonunda yer alan MÖ 8-6. yüzyılda Demir Çağı II döneminde Achziv bölgesinde üretilmiş olan bir çömlekçinin tasvir edildiği figürin 5x5x12 cm ölçülerinde pişmiş topraktan yapılmıştır. Figür öne doğru eğilmiş vücudu ile ayakta durmaktadır ve elleri ile yüksekçe bir çömleği şekillendirir biçimde betimlenmiştir. Geometrik bir biçimde doğal olarak, özellikle vücut üzerinde çok fazla detay olmadan tasvirin tercih edildiği görülmektedir (Görsel 6).
Görsel 6. Elleriyle bir çömleği şekillendirme anının betimlendiği pişmiş toprak erkek çömlekçi figürini.
Almanya’nın ilk sert porselen fabrikası Böttger yönetiminde ‘Kraliyet Saksonya Porselen Fabrikası’ ismi ile 1710 yılında Dresden’de kurulmuştur. Avrupa porselenlerinin en önemli modelcisi Alman heykeltıraş ve seramik malzemeyi kullanan sanatçı Johann Joachim Kändler’in 1731 yılında Meissen’e gelmesiyle birlikte, Meissen Kraliyet Porselen Manufakturu’nda 1731-63 yılları arasında “figürin dönemi” başlamıştır. Figürin çeşitleri arasında çok gerçekçi bir şekilde betimlenen Paris, Londra ve diğer şehirlerin zanaatkâr figürleri de bulunmaktadır. Almanya’da Meissen Porselen Fabrikasında modellemesi J. J. Kändler tarafından yapılarak 1750’li yıllarda üretilmiş̧ olan zanaatkârlar serisinden porselen çömlekçi figürini türünün en ilginç örneklerinden bir tanesidir (Görsel 7). Figürin başında şapkası, beyaz gömleği, önden düğmeli yeleği, diz altında biten boyda pantolonu kombinasyonundaki atölye çalışma kıyafeti ile betimlenmiştir. Bir platform üstünde çıplak olan sol ayağıyla çömlekçi tornasını çevirir bir biçimde kompozisyonu kurulan figürin verilen anlık hareket sayesinde sanki canlıymış izlenimini izleyici üzerinde yansıtmak istercesine büyük bir ustalıkla şekillendirilmiştir. Tornası üzerinde şekillendirmesi bitmek üzere olan bir kullanım eşyası ile betimlendiği dikkati çekmektedir. Rokoko akantus yaprağı motifli bir kaya platform üzerinde kompozisyonu kurulmuş figürin sırüstü dekor tekniği ile renklendirilmiştir. 19 cm yükseklikte olan figürinde canlı renklerin seçimi dikkat çekicidir. Üzerinde kullanılan sırüstü altın dekor etkileri de gözlemlenmektedir. Porselenden üretilen figürinin altına mavi boya ile çapraz kılıç logosu yapılarak üzerine saydam sır uygulanmıştır.
Görsel 7. J. J. Kändler tarafından tasarlanarak Meissen Seramik Fabrikasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
İspanya’da Madrid'in Buen Retiro kentinde, Fuente del Ángel Caído yakınlarındaki bir bölgede, İspanya Kralı III. Carlos ve eşi Maria Amalia'nın girişimiyle ‘Buen Retiro Porselen Fabrikası’ 1760 yılında üretime başlamıştır. Fabrika 1803 yılında İtalyan yönetim kurulundan İspanyol doğumlu Bartolomé Sureda y Miserol yönetimine ve bu yönetimle birlikte de yumuşak porselenden sert porselene geçiş yapmıştır. Sofra takımları, vazo vb. gibi dekoratif ürünlerin yanında özellikle klasik konularda figürinler üzerine yoğunlaşarak üretimler gerçekleştirmiştir. İspanya'nın en ünlü sert porselen fabrikalarından biri olan “Sureda” firması tarafından üretilmiş olan çömlekçi figürini firma tarafından üretilen en nadide örneklerden bir tanesidir (Görsel 8). Sureda porselenlerinin ve figürlerinin üstün kalitesi için her zaman sınırlı sayıda üretim yapmaya özen göstermiştir. Figürin başında şapkası ve vücudunun üst kısmı çıplak, alt kısmında koyu yeşil kısa pantolonu ve onun da üzerinde sarı önlüğü ile betimlenmiştir. Figürin, ayakları çıplak bir şekilde ayak yardımı ile döndürülen torna üzerinde erkek çömlekçinin vazoyu şekillendirme sahnesini yansıtmaktadır. Sırüstü dekor tekniği ile canlı renklerde boyanmış olan 13x10x26 cm ölçülerindeki figürinin alt kısmında Sureda Porselen Fabrikasının sıraltına basılmış olan mavi logosu bulunmaktadır.
Görsel 8. Sureda firmasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
‘Martin Brothers’ firması, 1873 yılında İngiltere Londra'da dört kardeşin bir araya gelerek kurduğu bir işletmedir. 1873 yılından 1914 yılına kadar, bugün atölye çömlekçiliği (studyo pottery) olarak adlandırılan formata uyan bir tarzda üretim yapmışlardır. Dört kardeşten biri olan Robert Wallace Martin (1863-1915) tarafından, 1885 yılında üretilmiş olan tuz sırlı, mavi, devetüyü ve açık yeşil renklerde boyanmış, çömlekçi tornasında ince uzun boylu bir vazo formu çeken, 17 cm yüksekliğinde, ‘tornacı’ isimli pekişmiş çini figürin, İngiltere, Londra, British Müzesi koleksiyonundadır (Görsel 9). R. W. Martin’in, ‘tornacı’ isimli bu eserinde kendi portresini kullandığı ve bu eserin üçlü serinin bir parçası olduğu, diğer ikisinin ‘erkek tezgah hizmetlisi' ve ‘erkek torna hizmetlisi' isimli eserler olduğu söylenmektedir. Tam serisi Victoria & Albert Müzesi koleksiyonunda olan eserin, 1879 yılı aralık ayında üretildiği bilinmektedir.
Görsel 9. R. W. Martin tarafından Martin Brothers firmasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
Royal Doulton, 1815'te kurulmuş ve bugün hâlâ üretime devam eden İngiliz seramik ve ev aksesuarları üreticisidir. Ürün çeşitliliği çok değişmekte olan firma bir dönem Avrupa’daki diğer porselen fabrikalarında üretilen figürin trendinden etkilenerek benzer bir şekilde figürünler de üretmiştir. Bunlar arasında yer alan ‘çömlekçi’ isimli figürin Charles John Noke tarafından 1800’lü yılların ilk yarısında tasarlanmıştır (Görsel 10). Kemik porseleni (bone china) figürin bağdaş kurarak yere oturmuş, sağ elinde tutmuş olduğu fırça ile sol elindeki vazoyu dekorlarken betimlenmiştir. Geleneksel kahverengi bir cüppe giymiş, etrafı el dekoru yapılmış bir grup ürünle çevrelenmiş olan figürin yaklaşık 18x17x13 cm ölçülerindedir ve altında damgası bulunmaktadır.
Görsel 10. C. J. Noke tarafından tasarlanarak Royal Doulton firmasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
Gille Jeune 1798-1868 yılları arasında yaşamış Fransız seramik sanatçısıdır. Paris'te, 1836 yılında ‘Gille Jeune Porselen Fabrikası’nı kurmuştur. 19. yüzyılda Paris ve Londra'da çeşitli sergilere katılmış, eserleriyle ödüller kazanmıştır. Bugün, eserleri dünyanın dört bir yanındaki önemli koleksiyonlarda ve müzelerde yer almaktadır. Fabrika, Tanagra tarzında bisküvi porselen figürinler üretmiştir. Tanagra figürinleri, MÖ 4. yüzyılın sonlarında, Boeotian kasabası Tanagra'da üretilen kalıp döküm tipi bir Yunan pişmiş toprak ürünüdür. Fırınlanmadan önce beyaz bir astarla kaplanarak bazen suluboya etkisinde doğal renklerle dekorlandıkları görülür. Antik Yunan dünyasında yaygın olarak ihraç edilmişlerdir. Berlin Dekoratif Sanatlar Müzesi koleksiyonunda yer alan, Gille Jeune Porselen Fabrikasında üretilip, Charles Baury tarafından dekorlanmış olan kadın figürini çok detaylı bir şekilde betimlenmiştir (Görsel 11). Atölyesinde bir sandalyede oturarak kucağındaki çocuğa bakarken kompozisyonu kurulan, Rönesans dönemi tablolarını anımsatan görüntüdeki kadın porselen ressamı, elindeki vazoyu sağ dizi üstünde tutarak, önündeki masada bulunan boya ve fırça gibi malzemeler yardımı ile dekorlama yaparken tasvir edilmiştir. Olağanüstü gerçekçilikle çok detaylı bir şekilde tasarlanan figürin bisküvi porselenidir ve pişirim sonrası sentetik boyalarla dekorlanarak sonuçlandırılmıştır.
Görsel 11. Charles Baury tarafından dekorlanarak Gille Jeune Fabrikasında üretilen kadın porselen ressamı figürini.
Kuznetsova porseleni olarak da bilinen ‘Tver Porselen Fabrikası’, Rusya'daki porselen işletmelerinin çoğunu kanatları altında birleştirme hayalinin peşinden koşan Matvey Kuznetsov’un 1870 yılında bir porselen fabrikası satın almasıyla hayata geçmiştir. Rusya’nın tarihinde yaşamış olduğu büyük değişimlere maruz kalarak bu olumsuzluklara direnmeye çalışmıştır. Çay, kahve takımları ve porselenden yapılma çeşitli özel ürünler fabrikanın üretimleri arasındaydı. 1880-1890 yılları arasında fabrikanın ürünlerinin tanınırlığı etkileyici bir boyuta ulaşmış ve Rusya'nın birçok bölgesinde satılmaya başlanmıştır. 1924 yılında fabrikanın adı ‘Tver Porselen ve Fayans Fabrikası’ olarak değiştirilmiştir. Ülkede dekoratif sanatlara ilginin yeniden canlandığı ve nüfusun satın alma gücünün arttığı 1950'li yılların ortalarında bilinirliği tekrar zirveye ulaşmıştır. Porselen figürinler de üreten firma, 1950’li yıllarda 12 cm yüksekliğinde bir erkek çömlekçi de üretmiştir (Görsel 12). Petrol yeşili bir tişört ve altına bej pantolon, onların üzerine de beyaz önlük giymiş bir şekilde hafif uzun düz saçları, uzun sakal ve bıyığı ile kısa bir masa üstünde bir çömleği şekillendirirken betimlenen çömlekçinin ayakları çıplaktır. Sağ ayağının hemen yanı başında bir çamur kütlesi bulunmaktadır. El, yüz, ayak, kumaş kıvrımları vb. gibi kusursuz detayları ile dikkati çeken figürinin altında firmanın mührü bulunmaktadır.
Görsel 12. Tver Porselen Fabrikasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
CMD Sylvan China Fabrikasının merkezi New York’taydı. Fabrika tarafından Japonya’dan ithal edilmiş olan, 1900-1904 yılları arasında üretildiği düşünülen, yeşil elbise giymiş, tuğla bir bankta oturarak ellerindeki amfora üzerine dekorlama yapan biri kadın diğeri erkek olan bir çift çömlekçi figürini yaklaşık 20,5x16,5x11,5 cm ölçülerindedir ve alt kısımlarında logoları bulunmaktadır (Görsel 13). Kaideleri üzerinde, kabarık yapraklar, sıvasız tuğlalar ve figürlerin etrafında bulunan 5 parça seramik ürünle betimlenen figürinler olağanüstü detaylara sahiptir. Ellerindeki amforaları altın ile dekorlarken gösterilen figürinler nadir üretimi yapılan gruptadır. Erkek figürü tam konsantre halinde dekor yaparken kadın figürü sohbet ediyormuş gibi bir izlenime büründürülmüştür. Bu ürünlerin altında CMD Sylvan China ve Continental mdse co. inc. Japan firmalarının logoları mevcuttur.
Görsel 13. CMD Sylvan China firmasının Japonya’dan ithal ettiği çift çömlekçi figürinleri.
Napco Company veya National Potteries Corporation ismiyle bilinen firma Bedford, Ohio'da bulunmaktadır ve 1938'de porselen ve cam üretimine başlamıştır. Napco (National Potteries Corporation) tarafından ticareti yapılan seramik ürünler olağanüstü kaliteli niteliktedir. Napco, 1950 ve 1960'lardaki yüksek nitelikli üretimlerinden bu yana koleksiyonerlerin ilgisini çekmeyi başarmıştır çünkü tüm ürünleri tutarlılıkla çok başarılı bir şekilde tasarlanmıştır. Şirket Japonya’da ürettirdiği porselen figürinlerini de koleksiyonuna eklemiştir (Görsel 14). Asyalı bir kadın bir erkekten oluşan, yerde oturarak ellerindeki vazoları dekorlarken tasvir edilmiş olan orta yaş üstü çift porselen çömlekçi figürinlerinin üzerindeki detaylar dikkat çekicidir. Geleneksel kıyafetleri ile ifade edilmiş olan çömlekçilerin yaptığı işten çok memnun olma durumları yüzlerindeki mimiklerden anlaşılmaktadır. Sanki çalışırken birbirleriyle sohbet ediyormuş hissiyatını izleyici üzerinde oluşturmaktadır. Altlarında Japonya’dan ithal edildiğini ve el boyaması olduğunu gösteren logo ve yazıları mevcuttur.
Görsel 14. Napco firmasının Japonya’dan ithal ettiği Asyalı çift çömlekçi figürinleri.
Rusya’nın Verbilki köyünden sadece birkaç kilometre uzaklıkta bulunan Dmitrovsky Porselen Fabrikası 18. yüzyılın başında kurulmuştur. Fabrikanın ana üretimi sofra takımları üzerineyken daha sonra porselen figürinler üretmeye başlamıştır. Fabrika, günümüzde, ağırlıklı olarak porselen figürin imalatı yapmaktadır. Porselen erkek çömlekçi figürini sahip olduğu estetik değerlerle fabrikanın en değerli eser grubu arasında yer almaktadır. Sanatçı Borkin Vasily Vasilievich (1896-1974) tarafından sert porselenden 1930-1931 yılları arasında çok zarif bir ustalıkla şekillendirilmiş olan çömlekçi lirik ve ilham verici bir zanaatkâr figürinidir (Görsel 15). Figürin SSCB dönemi çanak çömlek geleneğini ve kültürünü temsil etmektedir. Figürin atölyesinde işinin başında profesyonel ve net bir şekilde hareket ederek beyaz renkli çamurdan bir vazo yaparken betimlenmiştir. Çömlekçi, beyaz üzerinde küçük kırmızı nokta desenleri olan bir gömlek, bej renkli bir pantolon giymiş olarak, elleriyle vazosunun ağzına son şeklini verir bir biçimde ve çıplak ayaklarıyla tornasının alt tablasını döndürür bir vaziyette tasvir edilmiştir. Şüphesiz bir sanat eseri olarak kabul edilebilecek bu figürinin estetiğini ve özgünlüğünü vurgulamak için bej, gri, kahverengi, kırmızı, sarı vb. gibi renkler tercih edilerek dekorlandığı izlenmektedir.
Görsel 15. Vasilievich tarafından tasarlanarak Dmitrovsky Porselen Fabrikasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
Rusya Gzhel Porselenlerinin tarihi, 18. yüzyılın başlarında Moskova yakınlarındaki kil yatakları bakımından zengin olan bu bölgeye dağılmış olan özel imalatçıların porselen ürünleri üretmeye girişmesiyle başlamıştır. Gzhel Porselenlerinin tüm ürünleri el üretimidir ve kimi ürünlerinin sanatçılar tarafından tasarlanarak imzalanmış olduğu görülür. Gzhel porselenleri bugün pek çok koleksiyonerin peşinde olduğu ürün grupları arasındadır. Rusya'da bulunan Gzhel Porselen Fabrikasında 1980'lerin sonu 1990'ların başında üretilmiş olan el dekorlu erkek çömlekçi figürini, oturarak çömlekçi tornasında bir vazoyu şekillendirirken betimlenmiştir (Görsel 16). Porselenin kendi rengi olan beyaz ve sadece kobaltla elde edilmiş mavi renk kullanılarak dekorlanan figürine, puantiye desenli bir tişört, dikine çizgili bir pantolon ve onların üzerine de beyaz bir önlük giydirildiği gözlemlenir. Alnı açık, uzun sakallı ve bıyıklı olarak ifade edilen figürin 8x4 cm ölçülerindedir ve altında fabrikanın damgasını barındırmaktadır.
Görsel 16. Gzhel Porselen Fabrikasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
Özellikle Almanya'nın Ren bölgesinde üretilen, yüksek sıcaklıkta pişirilerek gözeneksizleştirilen 'Steinzeug' (pekişmiş̧ çini) ürünler tuz sırı yöntemi ile sırlanarak kullanıma sunuldular. Bu ürünler yüksek teknik özeliklerinin yanı sıra, üstün bir estetik düzeye de sahiptiler. Başlangıçta kullanma alanı ev ve mutfak eşyaları ile sınırlı olan pekişmiş̧ çini, porselenden önce en çok üretilen seramik türüydü. Avrupa ülkelerinden Almanya'ya 11. yüzyılda, İngiltere’ye 17-18. yüzyıllarda girdi. Geleneksel tuz sırı ile sırlanmış̧ bu kullanım eşyalarının en eskilerine Almanya'da Höhr-Grenzhausen şehrinde rastlanır. Kâseler, küpler, kulplu içki bardakları, vazoların (azalan bir oranda olmasına karşın), üretim geleneği bugün de sürdürülmektedir.
Westerwälder çömlekleri, Almanya Rheinland-Pfalz ve Höhr-Grenzhausen şehirlerindeki Westerwaldkreis ilçesinde ve Ransbach-Baumbach kasabasında yapılan tuz sırlı ürünler olarak bilinir. Bu bölgede bulunan ‘Keramik Westerwälder Steinzeug’ firmasında üretilen ve kesin olarak üretim tarihi bilinmeyen erkek çömlekçi figürini (Görsel 17) yaklaşık 25,5 cm yüksekliğinde 9 cm genişliğinde, 11,5 cm derinliğindedir ve tuz sırı yöntemiyle oluşturulmuştur. Taşıyıcı ayakları çiçek dekorlu bir bankta oturarak, bir vazoyu şekillendirirken tasvir edilen çömlekçinin el, yüz, saç, kıyafet detayları büyük bir özenle işlenmiştir. Tuz sırı etkisinin hakim olduğu figür kobalt mavisi ile dekorlanmıştır.
Görsel 17. Westerwälder Keramik firmasında üretilen erkek çömlekçi figürini.
Sonuç
Farklı coğrafyalarda ve farklı kültürlerde MÖ 25-26. yüzyıllarda kireçtaşıyla başlayıp MÖ 6. yüzyılda pişmiş toprakla, ardından da 18. yüzyılda porselenle devam edip günümüze kadar gelen süreçte seramik malzeme ile çalışan zanaatkâr, tasarımcı ve sanatçıların mesleklerini ana malzemeleri olan çamurla betimlemeleri konusunun sık rastlanan bir durum olmadığı saptanmıştır. Örneklerin sayısının azlığı, benzersiz olmaları, çömlekçinin konuya özne olması gibi sebepler bu figürinleri özel ve önemli kılmaktadır. Avrupa’da, Porselenin bulunması ve imalat için 18. yüzyılda harekete geçilmesiyle birlikte, sofra eşyası gibi fonksiyonel üretiminin dışında, figürin üretimine olan alâka da dikkati çeken bir önem oluşturmuştur. Tasarım, zanaat ve sanat açısından dünya plastik malzeme tarihinde kıymetli bir statü kazanan çömlekçi figürinlerinin, imal edildiği ülkenin, dahası işletmenin tarzına has özelliklerini taşıdığı izlenmektedir. 18. yüzyıl ve sonrasında çömlekçi figürinlerin ağırlıklı olarak Almanya, Fransa, İngiltere, İspanya gibi Avrupa ülkelerinde üretildiği görülmektedir. Fakat Rusya, Japonya, Hindistan gibi Asya ülkelerinde ve Amerika’da da figürinlere rastlanmaktadır. Çok az bir kısmı müze koleksiyonlarında yer alan, müzayedelerde hatırı sayılır paralara satılan bu figürinlerin antika kıymeti verilen birer sanat nesnesi kalitesi taşıdığına inanılmaktadır. Araştırmada, figürinlerin iyi bir şekilde envanterinin tutulmadığı, özellikle üretimini gerçekleştiren işletmelerce arşivlemesinin çok iyi yapılmadığı gerçeği ile yüzleşilmiştir. Bugün sanat tarihi değeri olduğuna inanılan ve müzelerde yer alması gerektiği düşünülen ürünlerle daha çok internetteki açık artırma usulü satış yapan alış veriş sitelerinde karşılaşılması konu üzerine ciddi bir girişim yapılması gerekliliği fikrini doğurmaktadır.
Figürinlerde erkek çömlekçilerin kadın çömlekçilere göre daha çok konu edildiği saptanmıştır. Genellikle erkeklerin tornada oturarak çömlek üretirken, kadınların ise hassasiyet gerektiren dekorları yaparken betimlendiği gözlemlenmiştir.
Üretildiği dönemde yani geçmişte oldukça ilgi gören bu figürinler hem bugünün hem de geleceğin seramik malzeme kullanıcıları olan sanatçı-tasarımcı-zanaatkârına ilham olduğu ve gelecekte de olmaya devam edeceği fikri taşınmaktadır. Bu sebeplerden dolayı da figürinlerin sanat tarihi bakımından güncelliğini muhafaza etmeyi başaracağına inanmak yanlış bir yaklaşım olmayacaktır. Sonuç olarak, ortaya konan bilgiler doğrultusunda, seramik malzeme ile yaratılan bu nadide ‘çömlekçi’ figürinlerin dünya plastik sanatına muazzam bir katkı sağladığı ve gelecek kuşaklara nakledilecek çok kıymetli bir hazine olduğu düşüncesi taşınmaktadır.
Kaynakça
2. Gowlett, J. A. J. (2016). “The Discovery of Fire by Humans: A Long and Convoluted Process”. Philosophical
Transactions of the Royal Society B Biological Sciences, Londra, İngiltere, DOI: 10.1098/rstb.2015.0164.
3. Hirst, Kris K. (2017). “Yuchanyan and Xianrendong Caves - Oldest Pottery in the World Upper Paleolithic Pottery in China”. ThoughtCo, New York, ABD, DOI: 10.1016/j.guaint.2016.08.024.
4. Zengin, F. F. (2007). “Antik Yunan Seramiklerinde Çömlekçilik Konulu Sahneler”. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
5. Ensari, S. A. (2016). “Avrupalı Bir Gelenek: Porselen Bebekler”. İdil Sanat Dergisi, Cilt: 5, Sayı:7, s. 2026
6. https://www.synthescape.com/collections/ancient-art/artworks/potter (Erişim Tarihi: 15.01.2021).
7. Güngör, M. C. (2020). “18. yüzyıl Avrupa Porselenlerinde Osmanlı Figürleri”. idil, 69 (Mayıs, 2020): s. 769–778. DOI: 10.7816/idil-09-69-04.
8. Arcasoy, A. (2014). “Commedia dell’Arte Porselen Figürleri”. http://www.kolektomani.com/commedia-dellarte-porselen-biblolari/ (Erişim Tarihi: 31.12.2020).
9. Arcasoy, A. (2019).Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik ve Cam Bölümü, yayımlanmamış “SCB338 Antika Porselen Sanatı ve Tarihi” ders notları, İstanbul.
10. Demir, G. Ö. (2015). “Gerçekliğin Dönüşümü: Tanagra Heykelciklerinin Serüveni”. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Uluslararası Sanat Sempozyumu “Sanat, Gerçeklik ve Paradoks” Bildiriler Kitabı, s. 329.
11. Arcasoy, A. ve Başkırkan H. (2020). “Seramik Teknolojisi”. Literatür Yayıncılık, İstanbul.
12. Michel / Schering. (1956). “Fachkunde fur Keramiker”. s. 2, VEB Berlin.
Görsel Kaynakçası
Görsel 1 https://egypt-museum.com/post/171703500846/figure-of-a-potter (Erişim Tarihi: 15.01.2021).
(Erişim Tarihi: 15.01.2021).
Görsel 3 https://petriecat.museums.ucl.ac.uk/detail.aspx# (Erişim Tarihi: 15.01.2021).
Görsel 4a https://www.britishmuseum.org/collection/image/833391001 (Erişim Tarihi: 21.01.2021).
Görsel 4b https://www.britishmuseum.org/collection/image/51380001 (Erişim Tarihi: 21.01.2021).
Görsel 5 https://www.uibk.ac.at/klassische-archaeologie/Institut/Diplomarbeiten/KrassnitzerDipl.html
(Erişim Tarihi: 15.01.2021).
Görsel 6 https://www.imj.org.il/en/collections/371480 (Erişim Tarihi: 20.01.2021).
(Erişim Tarihi: 11.01.2021).
Görsel 8 http://www.galeriadeartelaleyendaaurea.com/artistas/sureda (Erişim Tarihi: 17.01.2021).
Görsel 9 https://www.britishmuseum.org/collection/object/H_1978-0704-4 (Erişim Tarihi: 15.01.2021).
Görsel 10 https://www.ebay.ca/itm/Royal-Doulton-Collectible-Figurine-by-C-J-Noke-The-Potter-HN1493-/164380846955 (Erişim Tarihi: 11.01.2021).
Görsel 11 https://www.wikiwand.com/en/Biscuit_porcelain (Erişim Tarihi: 19.01.2021).
Görsel 12 https://www.dvaveka.ru/farfor-19-vek/kuznetsov-m-s/statuetka-gonchar-tov-vo-ms-kuznetsova/
(Erişim Tarihi: 11.01.2021).
Görsel 13 https://www.invaluable.com/auction-lot/cmd-sylvan-bisque-porcelain-potter-sculpture-272-c-3af44ecba7 (Erişim Tarihi: 12.01.2021).
Görsel 14 http://www.fromgrandmastree.com/napcoware-history/ (Erişim Tarihi: 20.01.2021).
Görsel 15 https://www.prodat-statuetku.com/farforovaya-statuetka-gonchar (Erişim Tarihi: 18.01.2021).
Görsel 16 https://picclick.com/Vintage-Russian-Gzhel-Porcelain-Figurine-HandMade-Stamped-Man-333121285918.html (Erişim Tarihi: 01.01.2021).
Görsel 17 https://www.ebay.de/itm/Salzglasierte-Westerwaelder-Keramik-Figur-Sitzender-Toepfer-25-5-cm-/264956865146 (Erişim Tarihi: 12.01.2021).
